Málmeistarin Heðin Brú

Fyrra heilsanin er frá 1971, tá Heðin Brú fylti 70. Útvarpið hevði tá serstaka kvøldsetu fyri høvundanum. Hetta kvøldið bar skaldið og málprofessarin Christian Matras honum hesa kvøðu:

Tíggju ár seinni, tá høvundurin fyllir 80, er aftur ein fródlig føðingardagsheilsan at lesa. Hesa ferð frá rithøvundinum Hanus Andreasen - nú Kamban. Hann var tá júst stigin fram á pall sum ein nýggj og spennandi rødd í føroyskum skaldskapi við stuttsøgusavninum "Dóttir av Proteus" (1980).

Í Sosialinum í august 1981 lesa vit greinina "At finna tey røttu orðini", seinni prentað í ritsavninum "Tíðartinnur" (1986). Við loyvi frá høvundinum endurprenta vit føðingardagsheilsanina her:

hanus kamban

At finna tey røttu orðini

Ein heilsan til Heðin Brú á áttati ára degnum

Húsini, eg vaks upp í sum óviti, vóru eini skúlahús, eini rúmlig, avlong hús, stór eftir tátíðar viðurskiftum. Í norðara enda var skúli, í sunnara enda húsini, har vit búðu. Uppiá var eitt stórt, rúmligt loft, við myrkum, gapandi væðingum og endakømrum í báðum skjøldrum. Her var mangt spennandi at uppliva. So skjótt ein dugdi at stava og væl tað, bar til at gera bókmentaligar kanningarferðir inn í kømrini og inn undir væðingarnar. Her, ímillum dungar av Det bedste og rúgvur av óinnbundnum bókum eftir Sigrid Undset ella Margit Söderholm ella Hervey Allen, kundi tú renna teg í stakkar av einum blaði á føroyskum, við einum varða uttaná. Hóast blaðið var skrivað á føroyskum, kendist tað av onkrari grund ikki so heimligt, sum tað átti. Hetjurnar, ein hevði í hesum árum, Jens Lyn, Tarzan ella greivan av Monte Christo, sást tú einki til í hesum blaðnum. Nøvn og yvirskriftir kendust einum 10-11 ára gomlum drongi fremmand, gátufør, undarliga stutt. Goethe. Faust. Galdra Loftur. Vanitas! Vanitatum Vanitas. Long. Matras.

fam_jacobsen_i_30inum_ Heðin Brú

Eitt av teimum blídligaru nøvnunum í hesum blað var navnið Heðin Brú. Heilt heimligt kendist tað kortini ikki. Tað var ein fjarur dámur yvir tí, nakað ævintýrkent. Tað kundi verið komið úr Nornagests Rímu ella Høgna Tátti. Tað sýntist skylt við ta tíðina, tá summi enn skiltu fuglamál, og tá tað kundi bera á úti á heiðini, at tú møtti einum einoygdum, gomlum manni, undir hatti, við finskum boga í hendi, og við einum ravni á hvørjari øksl.

So líðandi opnaðist heimurin hjá Heðin Brú fyri einum. Sum oftast var tað eitt "eg", sum greiddi frá. Skifti orð við gamlar konur og gamlar menn. Fór niðan í fjøllini og skifti orð við fuglarnar ella sílini ella urtirnar. Hevði vindin á lofti ella várið, so tey gjørdust sum livandi skapningar. Onkran hvøkk fekk ein av at læra henda heimin at kenna. Millum læraran hjá Heðini, sum stóð í túninum og vaskaði klæðir, vátur inn at kroppi, tá børnini komu í skúla tann fyrsta skúladagin, og so tann einasta læraran, eg kendi, nevniliga pápa mín, var eitt størri glopp, enn eg við mínum lítla huga var førur fyri at gleiva um. Eg helt tað eisini vera eitt sindur synd í hesum dronginum. "Kvøldini, tað var ein gomul álvarsom hond í herðatoppin: - Bartrog ikki er, altíð gera seg vátt og skitið".

heðin brú_i_tuninum.jpeg

Eg visti ikki tá, at hesin heimurin, tað var mítt land, Føroyar, beint tá stigið um gáttina inn í tjúgundu øld, á mótinum millum gamalt og nýtt. Sigrid Sodnkona. Høgni hin gamli. Tróndur við Liða. Teirra lív var harðbalið, arbeiði og aftur arbeiði. Kortini var tað nakað friðsælt, ein ungmoyardámur, yvir heimi teirra. Nú vita vit, at tað er ein heimur, ið er um at rykkja tjaldsteyrarnar upp. Sólin, ið rísur og roðar yvir Middagssteini, roðar fyri einum nýggju heimi, eini verð, ið ikki er teirra. Brátt eru tey burtur. Og tó eru tey varðveitt, teirra tankar, teirra mál, teirra útsjónd og háttalag fest á blað av okkara mætastu menniskjakennara- og lýsara.

Tíðin gekk. Tá eg var fjúrtan ár, kom eg til Havnar at ganga í skúla. Nýggj portur lótust upp. Ein kom at kenna nýggj menniskju. Ein lærdi nýggj mál. Úti á Debesartrøð var eitt hús, fult innan av bókum.

Millum næmingarnar á skúlanum, har eg gekk, var ein, sum eg helt skaraði framúr, í tí at hugsa skjótt, í tí at duga at lofta sær í orðum, í kunnleika, í tí at duga góðan, føroyskan málburð. Tað undraði meg stórliga, at eitt menniskja kundi flúgva so høgt yvir hinum, í vitan, í hugsan og í tungusnild. Eg kom rættiliga skjótt at kenna henda drongin. Hann sýntist at hava ein ótømandi tosta eftir kunnleika um allar møguligar lutir, mál, søgu, bókmentir, støddfrøði, heimspeki. Ein dagin komu vit at tosa um føroyskar bókmentir.

parid_jacobsen_ung_heðin brú

- Eg lesi Heðin Brú, segði hetta flogvitið. - Eg lesi Fjallaskuggan og Flókatrøll. Hann segði ikki: eg havi lisið. Hann segði: eg lesi. Tónalagið var sum hjá einum, ið sigur: eg drekki te ella: eg royki sigar.
- Eg lesi hann umaftur og umaftur, legði hann afturat.
- Tað er ikki bara innihaldið, ið hugtekur meg, tað er málið.

Eg havi ongantíð gloymt hesi orðini. Tey brendu seg føst í mítt sinni. Eg skal ikki dylja fyri, at eg havi roynt at fylgt hesum ráðum. Og eg lati tey við hesum fara víðari til øll, sum hava hug at skriva føroyskt. Skal tú læra tað hondverkið, so finst eingin betri lærari enn Heðin Brú. Eg kundi hugsað mær at lagt afturat: tann læraran kanst tú ikki vera fyriuttan.

olavsoka_1975.jpeg

Árini gingu. Ein gjørdist vaksin. Skutfestan var drigin inn. Ein legði frá landi, royndi at smíða sær sína egnu heimsmynd, lærdi at gera sínar egnu metingar um ymsar lutir undir sólini. So líðandi fekst tú eina hylling á tí samfelagi, sum tú vart partur av. Brátt visti tú, hvør var hvør í okkara lítla universi. Tú gekst úti á vegnum, og tú kendi teir allar, reiðarar, skiparar, handilsmenn, politikarar. Tú hevði ein varhuga av, at okkara lítla samfelag uddi í persónum, sum á onkran hátt skaraðu framúr. Men henda Heðin Brú, sum tú vart komin at kenna undan øllum hinum, longu tíðliga í tínum barnaárum, hann sást tú ikki. Eingin kom nakrantíð og segði: - Har gongur okkara mæta skald Heðin Brú! Ivaleyst gekk hann úti á vegnum sum onnur fólk. Men tú visti ikki av honum. Men hugdi tú í eitt blað, ella læt tú eina bók upp, so var hann har, við eini stuttsøgu, eini grein, eini týðing, eini skaldsøgu. Hann var burtur og hann var hjá alt í einum. Hann var sum dvørgurin. Tú visti ikki, hvussu hann sá út. Men tú hoyrdi hann smíða, smíða alsamt. Ikki fyrr enn seinni lærdi tú at síla ein sannleika burtur úr hesum. Hví skuldi hann síggjast? Hansara sigrar vóru ikki dagsins, men ævinleikans.

bornvaksin-min.jpeg

Eini fimtan ár eftir hetta var eg eitt skifti staddur í London. Eg arbeiddi sum sjúkrahjálpari á einum sjúkrahúsi í Chelsea. Ein upplivdi gleðina við at vera í stórbýnum og kunna ognast stórbýárins møguleikar. Ein upplivdi eisini, viðhvørt, einsemið, longsulin eftir tí kenda. Várið kom, varmi kom í luftina, fuglarnir sungu og íkornarnir titaðu í teimum grønkandi parkunum. Eg upplivdi knappliga nakað, sum ivaleyst tey flestu, ið hava verið burturstødd, kenna, ein heimlongsul, ið næstan var sum ein rúsur, og sum hevði sín uppruna í eini klárnandi mynd av Føroyum sum mentunarligari heild. Tá eg sigi mentunarligari, so er tað fyrst og fremst málið, eg hugsi um. Eg hevði tríggjar føroyskar bøkur í kuffertinum. Tær vóru Føroya Fólks Songbók, Nornagestur í týðing eftir Trónd Olsen og Búravnurin eftir Heðin Brú. Eg las Búravnin við tí serliga áhuga og í tí serliga ljósi, sum útlegdin gevur, og tey skaldsligu eyðkennini hjá hesum meistaranum brendu seg inn í sinnið, týðiligari enn fyrr. Her var tað gamla norrøna kynstrið at duga at siga eina søgu frá byrjan til enda, so at úrslitið verður ein heilt elementerur spenningur. Her var gávan at eygleiða og at siga frá tí eygleidda, so at tú verður skakkur og næstan heldur yrkjaran vera harðhjartaðan, so óhugnaliga djúpt er sæð og neyvt er sagt. Her var samhugin við tí sálarliga og materielt trongt stadda, og, ikki minni, samhugin við tí skapandi menniskjanum, sum glímist við eina umverð, ið ikki skilir tað ella roynir at køva tað við síni tómu og skapanaroyðandi lívssjón. Her var gávan at síggja natúrina, ikki sum leiktjøld um menniskjuni, men sum ein part av teimum, av tí heild, sum er lívið. Her var kætið og innankætið, sum tekur broddin av tí mótgangi og harmi, sum eru ein partur av lívinum hjá teimum flestu. Og her var hugflogið, sum flýgur høgt yvir teimum.

virdislon_i_litum_82.jpeg

Her eru nevndir nakrir av teimum lutum, ið eyðkenna rithøvundan Heðin Brú. Tað, sum mangan tykist at vera hjartatátturin í hansara skaldskapi, málið, havi eg goymt til seinast, tí tað er serliga umrøðu vert. Heðin Brú hevur ríkað tann føroyska bókmentaheimin við fýra stuttsøgusøvnum, seks skaldsøgum, eini endurminningarbók og fimtan týddum verkum. Hansara virki hevur ikki bara verið skaldsligt, men eisini málsliga slóðandi. Hann hevur fest fedranna mál á blað, og hann hevur haraftrat mýkt tað við nýskapandi virki, so at tað kann brúkast um tankar og viðurskifti á okkara døgum.

Tað ber til at gera hetta greitt við einum bílæti. At skriva ella at yrkja er sum at laða garðar ella hús. Steinarnir og klípurnar, tað eru orðini. Jú størri úrval er til av teimum, betri er grótmaðurin fyri. Tað er greitt, at føroyskar bókmentir, um tær hava eina framtíð - og tað vóni og haldi eg, at tær hava - í hugsan og skapi eiga at finna og fara at finna aðrar leiðir enn tær, sum Heðin Brú og hansara ættarlið hevur gingið. Hesum viðvíkjandi eiga vit alla tíðina at hyggja alla havsbrúnna runt, úteftir. Líka so greitt er tað, at hann, ið ikki gáar eftir ella skoytir um tær klípur og tað tilfar, sum Heðin Brú og fleiri við honum, teirra millum í okkara tíð fyrst og fremst ein annar meistari, nevniliga Christian Matras, hava funnið okkum fram og høgt okkum til, hann byggir ongar borgir.

heðin brú christian matras

Við hesum er langt frá alt sagt um málmeistaran Heðin Brú. Vanliga verður sagt, at Heðin Brú at kalla einki hevur yrkt. Hetta er bara rætt, um tú skilir ímillum lyrikk og prosa, ímillum skaldskap í bundnum og í óbundnum máli, eftir einum reint formligum sjónarmiði. Leggur tú ikki dent á at gera stik ímillum skaldskap í bundnum og í óbundnum máli, hugsar tú í staðin fyri um málmusikkin, so finnast skorar av tí ediligasta skaldskapi sløddar um alt, sum Heðin Brú hevur skrivað í óbundnum máli. Les t.d. eitt petti sum Tann hvíta kirkjan. Har glitrar og skyggir málið sum tann frostkatedralurin, sum frásøgnin sigur frá.

hb_svigarsonur_og_dottir.jpeg

Í einum og hvørjum landi finnast nakrir rithøvundar, ið eru kendir sum serligir málmeistarar, teir, sum skriva eitt mál, ið er reinari enn reint. Úr donskum bókmentum kann ein nevna Grundtvig, Johannes V. Jensen, Hans Scherfig og Ebbe Kløvedal Reich. Tá ið eg hugsi um hesar rithøvundarnar, er tað ofta tann sama myndin, ið fær lív í huganum: ein grønur skógur, veittrandi leyv, fuglasongur, annars kvirra. At henda myndin kanska ikki er heilt av leið ella heilt óvanlig, helt eg meg skilja nú ein dagin, tá eg las eina svenska yrking, sum byrjaði við hesum orðum:

Bara de riktiga orden,
orden med krona och fågel-
sang har en skugga som träden.

Eg haldi, at hesi orðini hóska so stak væl til okkara yrkjara Heðin Brú. Hann hevur leitað eftir teimum røttu orðunum og eftir teimum røttu mátunum at seta tey saman uppá. Hann hevur dyrkað málsins reinleika við tí sjáldsama nærlagni og tí ófatiliga treiskni, sum bara kærleikin kann skapa. Hansara orð eru sum trø. Tey hava skugga, og fulgar eiga í krúnunum. Men væl at merkja trø, sum fara at standa grøn og livandi, eisini eftir at alt annað, sum bygt er á hesum klettum, er fúnað og horvið.

Hanus Kamban
(Sosialurin, 29. august 1981)